Fazla Çalışma İle İlgili İhtilaflı Konular

Yazar: Fatma YÜKSEKDAĞ*

Yaklaşım / Kasım 2013 / Sayı: 251

I- GİRİŞ

Yasal düzenlemelerle bir çalışanın haftalık çalışma süresi belirlenmiş, bu sürelerin üzerindeki çalışmalarsa fazla çalışma sayılmıştır. Muhakkak ki fazla çalışma için de bir tavan belirlenmiştir. Yapılan fazla çalışmalar için çalışana, ücretine ek olarak bir ödeme yapılması da yasa ile zorunlu hale getirilmiştir.  

Uygulamada pek çok işyerinde işçilerin fazla çalışma yaptığı, ancak buna ilişkin ücretlerini alamadıkları görülmektedir. Böyle durumlarda işçiler fazla çalışma yaptıkları iddiasını ispat etmekle yükümlüdürler. Ayrıca fazla çalışma ile ilgili başka ihtilaflı konularla da karşılaşılabilmektedir. Gece çalışmasında fazla çalışma için işçiye ücret ödenip ödenmeyeceği ve gece çalışmasında fazla çalışmanın nasıl hesaplanacağı bu konulardan biridir. Diğer ihtilaflı konu; çalışma süresi haftalık 45 saati geçmemesine rağmen, günlük çalışma süresinin üst sınırı olan 11 saati geçmesi halinde fazla çalışma ücretinin ödenip ödenmeyeceğidir. Son olarak da; iş sözleşmesine konulan fazla çalışma ücretinin anlaşılan ücretin içinde olduğuna dair hükümlerin geçerli olup olmayacağıdır. 

Bu çalışmada; hangi sürelerle çalışmanın fazla çalışma olduğu, fazla çalışma yapan sigortalının hangi haklara sahip olduğu, işçinin fazla çalışmayla ilgili iddialarını ispat mükellefiyeti ve yukarıda bahsedilen ihtilaflı konular açıklanmaya çalışılacaktır.

II- FAZLA ÇALIŞMA VE FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİ

4857 sayılı İş Kanunu’nun(1) 41. maddesinin ilk dört fıkrasında fazla çalışma, fazla sürelerle çalışma ile işçinin fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yapması halinde kazandığı haklara yer verilmiştir. Söz konusu fıkralarda; “Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, Kanun’da yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırkbeş saati aşan çalışmalardır. 63. madde hükmüne göre denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile bazı haftalarda toplam kırkbeş saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz.

Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir.

Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırkbeş saatin altında belirlendiği durumlarda yukarıda belirtilen esaslar dahilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırkbeş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalardır. Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmibeş yükseltilmesiyle ödenir.

Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.” denilmektedir.

Ayrıca, 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun(2) 80. maddesi gereğince, fazla çalışma için ödenen ücretler prime esas kazanca tabi tutulmalıdır.

4857 sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesinin 8. fıkrasında; “Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda ikiyüzyetmiş saatten fazla olamaz.” denilerek, fazla çalışma süresi için bir sınır belirlenmiştir.

İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği’nin(3) 7 ve 8. maddelerinde sırasıyla fazla çalışma yapılamayacak işler ve fazla çalışma yaptırılmayacak işçiler sayılmıştır. Söz konusu Yönetmeliğin 7. maddesine göre; “İş Kanunu’nun 63. maddesinin son fıkrası uyarınca sağlık kuralları bakımından günde ancak 7,5 saat ve daha az çalışılması gereken işlerde, aynı Kanun’un 69. maddesinin 1. fıkrasındaki tanıma göre gece sayılan gün döneminde yürütülen işlerde (şu kadar ki, gündüz işi sayılan çalışmalara ek olarak bu Yönetmelikte öngörülen fazla çalışmalar gece döneminde yapılabilir), maden ocakları, kablo döşemesi, kanalizasyon, tünel inşaatı gibi işlerin yer ve su altında yapılanlarında” fazla çalışma yaptırılamaz. Mezkur Yönetmeliğin 8. maddesine göre; “18 yaşını doldurmamış işçiler, iş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile önceden veya sonradan fazla çalışmayı kabul etmiş olsalar bile sağlıklarının elvermediği işyeri hekiminin veya Sosyal Sigortalar Kurumu Başkanlığı hekiminin, bunların bulunmadığı yerlerde herhangi bir hekimin raporu ile belgelenen işçiler, İş Kanunu’nun 88. maddesinde öngörülen Yönetmelikte belirtilen gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler ve kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçilere” fazla çalışma yaptırılamaz.

III- İŞÇİNİN FAZLA ÇALIŞMA YAPTIĞININ İSPATI

Uygulamada pek çok işyerinde işçiler fazla sürelerle çalışmakta ve fazla çalışma ücretlerini alamamaktadırlar.  Fazla çalışma yaptığını iddia eden işçi ise bunu ispatlamakla yükümlüdür.

Yargıtay 22. Hukuk Dairesi’nin Kararı’nda; “Fazla çalışma yaptığını iddia eden işçi bu iddiasını ispatla yükümlüdür. Fazla çalışmanın ispatı konusunda işyeri kayıtları, özellikle işyerine giriş çıkışı gösteren belgeler, işyeri iç yazışmaları delil niteliğindedir. Ancak, fazla çalışmanın yazılı belgelerle ispatlanamaması durumunda tarafların, tanık beyanları ile sonuca gidilmesi gerekir. Bunun dışında herkesçe bilinen genel bazı vakıalar da bu noktada göz önüne alınabilir. İşçinin fiilen yaptığı işin niteliği ve yoğunluğuna göre de fazla çalışma olup olmadığı araştırılmalıdır.

İmzalı ücret bordrolarında fazla çalışma ücreti ödendiği anlaşılıyorsa, işçi tarafından gerçekte daha fazla çalışma yaptığının ileri sürülmesi mümkün değildir. Ancak, işçinin fazla çalışma alacağının daha fazla olduğu yönündeki ihtirazi kaydının bulunması halinde, bordroda görünenden daha fazla çalışmanın ispatı her türlü delille yapılabilir. Bordroların imzalı ve ihtirazi kayıtsız olması durumunda, işçinin bordroda belirtilenden daha fazla çalışmayı yazılı belge ile ispatlaması gerekir.”(4) denilmektedir.            

IV- FAZLA ÇALIŞMA İLE İLGİLİ KARŞILAŞILAN BAZI İHTİLAFLI KONULAR

İşçiler 4857 sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesi gereğince “69. maddede belirtilen gece çalışmasında fazla çalışma yapamazlar.” Aynı Kanun’un 69. maddesinde; “gece” kavramı; “en geç saat 20.00’de başlayarak en erken saat 06.00’ya kadar geçen ve her halde en fazla onbir saat süren dönem” olarak tanımlanmıştır ve söz konusu maddenin 3. fıkrasında “İşçilerin gece çalışmaları yedibuçuk saati geçemez.” denilmektedir. Ancak, kanunen yasak olmasına rağmen gece çalışmasında fazla çalışma yaptırılabilmektedir. Bu durumda işçilerin fazla çalışma ücretini hak edip etmediği konusu önemlidir. Yargıtay 9. Hukuk Dairesi’nin konuyla ilgili Kararı’nda; “haftalık 45 saat çalışma esasına göre fazla çalışma ücreti hak edilmesine rağmen, gece çalışmalarında 7,5 saatten fazla çalışılamayacağı için haftalık 45 saati geçmese dahi günlük çalışma esası dikkate alınmalı ve 7,5 saati geçen çalışmalar fazla çalışmalar olarak kabul edilmelidir.”(5) denilmiştir. Bu itibarla, gece çalışmalarında, haftalık değil günlük çalışma esası dikkate alınmalı ve işçiye 7,5 saati geçen her çalışma saati için fazla çalışma ücreti ödenmelidir.   

İkinci bir ihtilaflı konu ise çalışma süresi haftalık 45 saati geçmemesine rağmen günlük çalışma süresi sınırı olan 11 saati geçmesi halinde fazla çalışma ücretinin ödenip ödenmeyeceğidir. Konuyla ilgili olarak da Yargıtay Hukuk Genel Kurulu’nun Kararı(6) açıklayıcı olacaktır. Söz konusu Karar’da; “1475 sayılı Yasa’nın yürürlükte olduğu dönemde; Yargıtay’ın istikrar kazanan uygulamasına göre haftalık 45 saati aşan çalışmaların fazla mesai olarak kabulü gerekir. Davacının günde 14 saat çalıştığı kabul edildiğinde, haftada 3 gün çalıştığında, haftalık çalışma süresi 42 saat olacaktır. Bu haftalarda fazla mesai yapıldığı kabul edilemez. Dört gün çalışılan haftalarda ise, haftalık çalışma 56 saat olup, davacının bu haftalarda, haftada 11 saat fazla mesai yaptığının kabulü gerekir.

4857 sayılı Yasa döneminde ise; Günlük 11 saati aşan çalışmaları ile haftalık 45 saatten fazla çalışmalar fazla çalışma olarak kabul edildiğinden, haftada 3 gün çalışılan haftalarda 11 saati aşan günlük 3 saat, haftalık 9 saat çalışmanın; haftada 4 gün çalışıldığında günlük 3, haftalık 12 saat çalışmanın fazla çalışma saati olarak kabulü gerekir.” denilmektedir. Dolayısıyla, 4857 sayılı Kanun’un yürürlüğe girdiği 10.06.2003 tarihinden itibaren, haftalık 45 saati aşmasa bile günlük 11 saati aşan çalışma süreleri için işçilere fazla çalışma ücreti ödenmesi gerekmektedir.

Son olarak, iş sözleşmesine fazla çalışma ücretinin işçiye ödenecek ücretin içerisinde olduğunu ifade eden hükmün konulmasının geçerli olup olmayacağı hususu ihtilaf konusu olabilmektedir. Yargıtay 22. Hukuk Dairesi’nin Kararı’nda; “Taraflar arasındaki iş sözleşmesinde davacının ücretinin açıkça gösterilmiş olması ve ücretin asgari ücretten yüksek belirlenmesi halinde, yıllık iki yüz yetmiş saatle sınırlı olarak söz konusu hükümlerin geçerli olduğu kabul edilmelidir.”(7) denilmektedir. Dolayısıyla, işçiye asgari ücretin üzerinde ücret ödenmemesi ve sözleşmede davacının ücret miktarının açıkça belirlenmemiş olması halinde böyle bir düzenleme geçerli olmayacaktır. Ayrıca, Yargıtay’ın iş sözleşmelerinde fazla çalışma ücretinin aylık ücrete dâhil olduğu yönünde hükümlerin yılda 90 gün ve 270 saatle sınırlı olarak geçerli olduğunun kabul edildiği Kararı(8) da mevcuttur. Yani, işçinin anılan sınırlamaların ötesinde fazla çalışmayı kanıtlaması durumunda, fark fazla çalışma ücretinin de işçiye ödenmesi gerekmektedir.

V- SONUÇ

Haftalık kırk beş saati aşan çalışmalar fazla çalışmadır ve her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir. Fazla çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, serbest zaman olarak kullanabilir.

Fazla çalışma ücretini alamayan işçiler fazla çalışma yaptıkları iddiasını işyeri kayıtları, işyerine giriş çıkışı gösteren belgeler veya işyeri iç yazışmaları gibi delillerle ispat etmekle yükümlüdür. Bu gibi yazılı belgelerle fazla çalışma yapıldığı ispatlanamıyorsa tanık beyanları da dikkate alınabilmektedir.

Gece çalışmalarında fazla çalışma yapılması halinde, haftalık çalışma saati esası yerine günlük çalışma saati esasına göre hesaplama yapılır ve haftalık çalışma saati 45 saati geçmese dahi gece çalışmalarında günlük sınır olan 7,5 saatten fazla çalışılırsa, bu süreler için fazla çalışma ücretine hak kazanılmış olur. Yine 4857 sayılı Kanun’un yürürlüğe girdiği tarihten itibaren haftalık 45 saati aşmasa dahi günlük çalışma sınırı olan 11 saatin üzerindeki çalışma süreleri için de işçilere fazla çalışma ücreti ödenmelidir. Ayrıca, iş sözleşmesine fazla çalışma ücretinin işçiye ödenecek ücretin içerisinde olduğunu ifade eden hüküm de, ancak ücretin açıkça gösterilmiş ve asgari ücretten yüksek belirlenmiş olması halinde ve yılda 90 gün ve 270 saatle sınırlı olarak geçerli olabilmektedir.

*           Sosyal Güvenlik Kurumu Müfettişi

(1)         10.06.2003 tarih ve 25134 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

(2)         16.06.2006 tarih ve 26200 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

(3)         06.04.2004 tarih ve 25425 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır.

(4)         Yrg. 22. HD.’nin, 28.01.2013 tarih ve E. 2012/11517, K. 2013/1022 Kararı, Yargıtay Kararları – Çalışma ve Toplum, 2013/2, s, 405, http://www.calismatoplum.org/sayi37/abc/36.pdf, 01.10.2013. 

(5)         Yrg. 9. HD.’nin, 21.05.2012 tarih ve E. 2011/22849, K. 2012/17760 Kararı, Yargıtay Kararları – Çalışma ve Toplum, 2013/1, s,454,  http://www.calismatoplum.org/sayi36/abc/15_18.pdf, 02.10.2013.

(6)         Yrg. HGK’nın, 14.06.2006 tarih ve E. 2008/923, K. 2006/382 sayılı Kararı, www.calismatoplum.org/sayi11/abc/9.hukuk/hukukgenel.doc, 02.10.2013.

(7)         Yrg. 22. HD.’nin, 22.01.2013 tarih ve E. 2012/10489, K. 2013/236 sayılı Kararı, Yargıtay Kararları – Çalışma ve Toplum, 2013/2, s, 462, http://www.calismatoplum.org/sayi37/abc/57.pdf, 02.10.2013.

(8)         Yrg. 9. HD.’nin, 21.03.2008 tarih ve E. 2008/923, K. 2008/5603sayılı Kararı, http://www.calismatoplum.org/sayi18/abc/37.pdf, 02.10.2013.