Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Şartları

Yazar: Müjdat ŞAKAR*

Yaklaşım / Kasım 2013 / Sayı: 251

I- GİRİŞ

Çocuk emeği istismara ve sömürüye açık olduğu için özel olarak korunmalıdır. Çocuk işçiliği sorunu gelişmekte olan her ülke için olduğu gibi, Türkiye için de önem taşıyan bir konudur. Sorun; nüfus, eğitim düzeyi, ekonomik gelişim ve sosyal kalkınma kavramlarıyla doğrudan ilgilidir.

Kuruluşundan bu yana, Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), çocuk işçiliğini önemli bir konu olarak ele almıştır. 1992’den itibaren ise çocuk işçiliği konusunu, ILO ölçeğinde gözetilmesi gereken bir konu olarak belirlemiş ve “Çocuk İşçiliğinin Sona Erdirilmesi Uluslararası Programı”nı (International Programme on the Elimination of Child labour- IPEC) başlatmıştır.

ILO 1999’da 182 No.lu En Kötü Biçimlerdeki Çocuk İşçiliğinin Yasaklanması ve Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Acil Eylem Sözleşmesi’ni hazırlamış ve Türkiye de 2001 yılında bu sözleşmeyi onaylamıştır. Çocuk işçiliğinin en kötü biçimleri arasında, kölelik ve benzeri koşullarda çalıştırılma, silahlı çatışmalarda kullanılmak üzere zorla askere alınma, fuhuş ve pornografi amaçlarıyla ve yasa dışı işlerde kullanılma ve bu arada çocukların sağlığına, güvenliğine ve ahlaki değerlerine zarar verecek işler yer almaktadır.

İş mevzuatımızda “çocuk işçi” terimi sadece bir yaşa özgüdür. 14 yaşındaki çocuk sadece “hafif işlerde” çalıştırılabilir (Hafif işlerin hangi işler olduğu aşağıda açıklanmıştır). 15-18 yaştaki işçiler ise “genç işçi” olarak anılmaktadır.

Çocuk ve genç işçilerin sağlık ve güvenliklerini, fiziksel, zihinsel, ahlaki ve sosyal gelişmelerini veya öğrenimlerini tehlikeye atmadan çalışma şekillerinin esaslarını belirlemek ve ekonomik istismarlarını önlemek amacıyla hukuki düzenlemeler yapılmıştır.

Geçen ayki yazımızda kadın işçi çalıştırma şartlarını incelemiştik. Bu yazımızda da çocuk ve genç işçiler için getirilmiş özel hükümleri ele alacağız.

II- ÇALIŞTIRMA ESASLARI

İş Kanunu md. 72’ye göre,  maden ocakları ile kablo döşemesi, kanalizasyon ve tünel inşaatı gibi yer altında veya su altında çalışılacak işlerde onsekiz yaşını doldurmamış erkek ve her yaştaki kadınların çalıştırılması yasaktır.

İş Kanunu md. 73’e göre, sanayie ait işlerde onsekiz yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin gece çalıştırılması yasaktır.

Çocuğun ve genç işçinin işe yerleştirilmesinde ve çalışması süresince güvenliği, sağlığı, bedensel, zihinsel, ahlaki ve psikososyal gelişimi, kişisel yatkınlık ve yetenekleri dikkate alınır.

Çocuk ve genç işçiler, okula devam edenlerin okula devamları ile okuldaki başarılarına engel olmayacak, meslek seçimi için yapılacak hazırlıklara ya da yetkili makamlar tarafından yeterliliği kabul edilen mesleki eğitime katılmasına engel olmayacak işlerde çalıştırılabilirler.

İşverenler çocuk ve genç işçilerin tecrübe eksikliği, mevcut veya muhtemel riskler konularında bilgisizlik veya tamamen gelişmiş olmamalarına bağlı olarak gelişmelerini, sağlık ve güvenliklerini tehlikeye sokabilecek herhangi bir riske karşı korunmalarını temin edeceklerdir.

Çocuk ve genç işçileri; çocuklara karşı işlenmiş suçlardan hüküm giyen, yüz kızartıcı suçlardan hüküm giymiş olan işveren veya işveren vekilleri çalıştıramazlar (Yönetmelik md. 11).

İşveren; çocuk ve genç işçinin velisi veya vasisine, çocuk ve genç işçinin çalıştırılacağı iş, karşılaşabileceği riskler ve alınan önlemler hakkında bilgi verir. Okula devam eden çocuk ve genç işçiden çalıştırmaya başlamadan önce, öğrenci olduğuna dair belge ister. Bu belgeyi özlük dosyasında muhafaza eder. Çocuk ve genç işçinin velisi veya vasisi ile yazılı iş sözleşmesi yapmak zorundadır (Yönetmelik md. 12).

İşveren, çocuk ve genç işçilere, çalıştırmaya başlamadan önce işyerindeki riskler, işe uyum ve kanuni hakları ile işin niteliğine göre gerekli iş başı eğitimlerini verir.

İşveren, çocuk ve genç işçinin işe başlamasından önce veya çalışma esnasında, çalışma koşullarında değişiklik olması gerektiği hallerde, bu değişikliği yapabilmesi için aşağıdaki hususları göz önünde bulundurmalıdır;

- İşyeri ve işin yapıldığı yerin uygunluğu ve tanzimi,

- Kullanılan iş ekipmanlarının şekli, sırası ve bunların kullanılış biçimleri,

- İş organizasyonları,

- Çocuk ve genç işçilere verilen eğitimin ve talimatların düzeyi.

Değerlendirmeye göre çocuk ve genç işçilerin fiziki veya zihinsel gelişmeleri ile güvenlikleri yönünden risk tespit edilirse, en kısa sürede gerekli tıbbi kontrollerin yapılması gerekmektedir (Yönetmelik md. 13).

III- ÇALIŞMA YAŞI VE ÇALIŞILACAK İŞLER

Çocuk ve genç işçiler bakımından yasak olan işler ile izin verilecek işler, ondört yaşını bitirmiş ve ilköğretimini tamamlamış çocukların çalıştırılabilecekleri hafif işler ve çalışma koşulları Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından çıkarılan Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelikle belirlenmiştir(1). 30.06.2012 tarihinde yayımlanan 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu sonrasında, bu Yönetmelikte yeni mevzuata uyum sağlayacak değişiklikler yapılmıştır(2).

4857 sayılı İş Kanunu’nun 71. maddesine göre,  “onbeş yaşını doldurmamış çocukların çalıştırılması yasaktır.” Ancak, ondört yaşını doldurmuş ve ilköğretimi tamamlamış olan çocuklar, bedensel, zihinsel ve ahlaki gelişmelerine ve eğitime devam edenlerin okullarına devamına engel olmayacak hafif işlerde çalıştırılabilirler.

Hafif iş, yapısı ve niteliği itibariyle ve yerine getirilmesi sırasındaki özel koşullara göre; çocukların gelişmelerine veya sağlık ve güvenliklerine zararlı etki ihtimali olmayan, okula devamını, mesleki eğitimini veya yetkili merciler tarafından onaylanmış eğitim programına katılımını ve bu tür faaliyetlerden yararlanmasını engellemeyen işleri ifade eder (Yönetmelik md. 4).

Çocuk İşçilerin Çalıştırılabilecekleri Hafif İşler Yönetmelik Ek 1’de şöyle sayılmıştır:

1- Düşme ve yaralanma tehlikesi olabilecek şekilde çalışmayı gerektirecek olanlar hariç meyve, sebze, çiçek toplama işleri,

2- Kümes hayvanları besiciliğinde yardımcı işler ve ipek böcekçiliği işleri,

3- Esnaf ve sanatkarların yanında satış işleri,

4- Büro hizmetlerine yardımcı işler,

5- Gazete, dergi ya da yazılı matbuatın dağıtımı ve satımı işleri (yük taşıma ve istifleme hariç),

6- Fırın, pastane, manav, büfe ve içkisiz lokantalarda komi ve satış elemanı olarak yapılan işler,

7- Satış eşyalarına etiket yapıştırma ve elle paketleme işleri,

8- Kütüphane, fuar, panayır ve sergi yerlerinde yardımcı işler (yük taşıma ve istifleme hariç),

9- Spor tesislerinde yardımcı işler,

10- Çiçek satışı, düzenlenmesi işleri.

Genç İşçilerin Çalıştırılabilecekleri İşler ise Yönetmelik Ek 2’de şöyle sıralanmıştır:

1- Meyve ve sebze konserveciliği, sirke, turşu, salça, reçel, marmelat, meyve ve sebze suları imalatı işleri,

2- Meyve ve sebze kurutmacılığı ve işlenmesi işleri,

3- Helva, bulama, ağda, pekmez imalatı işleri,

4- Kasaplarda yardımcı işler,

5- Çay işlemesi işleri,

6- Çeşitli kuru yemişlerin hazırlanması işleri,

7- Küçükbaş hayvan besiciliğinde yardımcı işler,

8- Süpürge ve fırça imalatı işleri,

9- Elle yapılan ağaç oymacılığı, kemik, boynuz, kehribar, lüle taşı, Erzurum taşı ve diğer maddelerden süs eşyası, düğme, tarak, resim, ayna, çerçeve, cam ve emsali eşya imalatı işleri,

10- Toptan ve perakende satış mağaza ve dükkanlarında satış, etiketleme ve paketleme işleri,

11- Büro işyerlerinde büro işleri ve yardımcı işler,

12- İlaçlama ve gübreleme hariç çiçek yetiştirme işleri,

13- İçkili yerler ve aşçılık hizmetleri hariç olmak üzere hizmet sektöründeki işler,

14- Diğer giyim eşyası, baston ve şemsiye imalatı işleri,

15- Yiyecek maddelerinin imalatı ve çeşitli muamelelere tabi tutulması işleri,

16- Yorgancılık, çadır, çuval, yelken ve benzeri eşyaların imalatı ve dokuma yapmaksızın diğer hazır eşya imalatı işleri,

17- Sandık, kutu, fıçı ve benzeri ambalaj malzemeleri, mantar, saz ve kamıştan sepet ve benzeri eşya imalatı işleri,

18- Çanak, çömlek, çini, fayans, porselen ve seramik imaline ait işler (fırın işleri ve silis ve quarts tozu saçan işler hariç),

19- El ilanı dağıtımı işleri,

20- Cam, şişe, optik ve benzeri malzeme imalathanelerinde üretime ilişkin işler (fırın işleri ve silis ve quarts tozu saçan işler, ısıl işlem, renklendirme ve kimyasal işler hariç),

21- Bitkisel ve hayvansal yağların üretimi ve bunlardan yapılan maddelerin imaline ilişkin işler (karbon sülfür gibi parlayıcı veya tahriş edici çözücülerle yapılan prine veya benzeri yağlı maddelerin ekstrasyon yoluyla yağ üretimi işlerinde ekstrasyon kademeleri hariç),

22- Pamuk, keten, yün, ipek ve benzerleriyle bunların döküntülerinin hallaç, tarak ve kolalama tezgâhlarından ve boyama ile ilgili işlemlerden bölme ile ayrılmış ve fenni iklim ve aspirasyon tesisatı olan iplikhane ve dokuma hazırlama işleri,

23- Balıkhane işleri,

24- Şeker fabrikalarında üretime hazırlamaya yardımcı işler,

25- Araçsız olarak 10 kg’dan fazla yük kaldırılmasını gerektirmeyen torbalama, fıçılama, istifleme ve benzeri işler,

26- Su bazlı tutkal, jelatin ve kola imali işleri,

27- Sandal, kayık ve emsali küçük deniz araçlarının imalatı ve tamiratı işleri (boya ve vernik işleri hariç).

16 Yaşını Doldurmuş Fakat 18 Yaşını Bitirmemiş Genç İşçilerin Çalıştırılabilecekleri İşler ise Yönetmelik Ek 3’de yer almaktadır:

1- Toprağın pişirilmesi suretiyle imal olunan kiremit, tuğla, ateş tuğlası işleri ile boru, pota, künk ve benzeri inşaat ve mimari malzeme işleri.

2- Kurutma ve yapıştırma işleri, kontrplak, kontratabla, yonga ağaçtan mamul suni tahta ve PVC yüzey kaplamalı suni tahta imali işleri ile emprenye işleri.

3- Parafinden eşya imali işleri.

4- Kuş ve hayvan tüyü kıllarının temizlenmesi, didiklemesi, ayrılması ve bunlara benzer işler.

5- Plastik maddelerin şekillendirilmesi ve plastik eşya imali işleri (PVC’nin imali ve PVC’den mamul eşyaların yapımı hariç).

6- Mensucattan hazır eşya imali işleri (Perde, ev tekstili, otomobil ürünleri ve benzerleri).

7- Kağıt ve odun hamuru üretimi işleri.

8- Selüloz üretimi işleri.

9- Kağıt ve kağıt ürünlerinden yapılan her türlü eşya ve malzemenin imali işleri.

10- Zahire depolarındaki işler ile un ve çeltik fabrikalarındaki işler.

11- Her türlü mürekkep ve mürekkep ihtiva eden malzeme imali işleri.

Çocuk işçiler Ek-1’de, genç işçiler Ek-1 ve Ek-2’de ve 16 yaşını doldurmuş fakat 18 yaşını bitirmemiş genç işçiler ise Ek-1, Ek-2 ve Ek-3’te yer alan işler dışında çalıştırılamaz.

Ayrıca yaş kayıtlarına bağlı olarak müsaade edilen işlerden olsalar dahi hazırlama, tamamlama ve temizleme işlerinde, alkol, sigara ve bağımlılığa yol açan maddelerin üretimi ve toptan satış işlerinde, parlayıcı, patlayıcı, zararlı ve tehlikeli maddelerin toptan ve perakende satış işleri ile bu gibi maddelerin imali, işlenmesi, depolanması işleri ve bu maddelere maruz kalma ihtimali bulunan her türlü işlerde, gürültü ve/veya vibrasyonun yüksek olduğu ortamlarda yapılan işlerde, aşırı sıcak ve soğuk ortamda çalışma gerektiren işlerde, sağlığa zararlı ve meslek hastalığına yol açan maddeler ile yapılan işlerde, radyoaktif maddelere ve zararlı ışınlara maruz kalınması ihtimali olan işlerde, fazla dikkat isteyen ve aralıksız ayakta durmayı gerektiren işlerde, parça başı ve prim sistemi ile ücret ödenen işlerde, eğitim amaçlı işler hariç iş bitiminde evine veya ailesinin yanına dönmesine imkân sağlamayan işlerde, işyeri hekimi raporu ile fiziki ve psikolojik yeterliliklerinin üzerinde olan işlerde, eğitim, deney eksikliği, güvenlik konusunda dikkat eksikliği getirme ihtimali olan işlerde, para taşıma ve tahsilat işleri ile İş Kanunu’nun 69. maddesinin birinci fıkrasında belirtilen gece dönemine rastlayan sürelerde (yani 20.00-06.00 saatleri arasında) yapılan işlerde 18 yaşını doldurmayan işçiler çalıştırılamaz.

IV- ÇALIŞMA SÜRELERİ

Çocuk ve genç işçilerin işe yerleştirilmelerinde ve çalıştırılabilecekleri işlerde güvenlik, sağlık, bedensel, zihinsel ve psikolojik gelişmeleri, kişisel yatkınlık ve yetenekleri dikkate alınır. Çocuğun gördüğü iş onun okula gitmesine, mesleki eğitiminin devamına engel olamaz, onun derslerini düzenli bir şekilde izlemesine zarar veremez.

Temel eğitimi tamamlamış ve okula gitmeyen çocukların çalışma saatleri günde yedi ve haftada otuzbeş saatten fazla olamaz. Ancak, onbeş yaşını tamamlamış çocuklar için bu süre günde sekiz ve haftada kırk saate kadar artırılabilir.

Okula devam eden çocukların eğitim dönemindeki çalışma süreleri, eğitim saatleri dışında olmak üzere, en fazla günde iki saat ve haftada on saat olabilir. Okulun kapalı olduğu dönemlerde çalışma süreleri yukarıda öngörülen süreleri aşamaz.

İş Kanunu md. 73’e göre, sanayie ait işlerde 18 yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin gece çalıştırılması yasaktır.

İş Kanunu’nun 66. maddesine göre çalışma süresinden sayılan hallerin yanı sıra; işverenin vermesi gereken eğitimlerde geçen süreler, işverenin işyeri dışında gönderdiği kurslar ve toplantılarda geçen süreler ile yetkili kurum ve kuruluşlar tarafından düzenlenen mesleki eğitim programlarında geçen süreler, ulusal ve uluslararası kurum ve kuruluşlar tarafından çalışan çocuk ve gençler ile ilgili olarak düzenlenen konferans, kongre, komisyon ve benzeri toplantılara temsilci olarak katılmaları nedeniyle işlerine devam edemedikleri süreler çalışma süresinden sayılır.

İş Kanunu 41. maddede, haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalar “fazla sürelerle çalışma” olarak tanımlanmıştır. Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının % 25 yükseltilmesi suretiyle ödenmesi gerekmektedir. 18 yaşını doldurmamış işçi için belirtilen sürelerin üzerinde ve 45 saate kadar yapılan fazla sürelerle çalışmanın her bir saati için normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının % 25 yükseltilmesi suretiyle fazla sürelerle çalışma ücreti ödenmelidir(3).

V- DİNLENME SÜRELERİ

Çocuk ve genç işçilerin günlük çalışma süreleri, yirmidört saatlik zaman diliminde, kesintisiz ondört saat dinlenme süresi dikkate alınarak uygulanır. İki saatten fazla dört saatten az süren işlerde otuz dakika, dört saatten yedi buçuk saate kadar olan işlerde çalışma süresinin ortasında bir saat olmak üzere ara dinlenmesi verilmesi zorunludur (Yönetmelik md. 6).

Çocuk ve genç işçilerin hafta tatili izinleri kesintisiz kırk saatten az olamaz. Ayrıca hafta tatili ücreti bir iş karşılığı olmaksızın ödenir (Yönetmelik md. 8).

Çocuk ve genç işçiler, ulusal bayram ve genel tatil günlerinde çalıştırılamazlar. Ayrıca bugünlere ilişkin ücretler bir iş karşılığı olmaksızın ödenir (Yönetmelik md. 9). 18 yaşından büyük işçiler genel tatil günlerinde, sözleşmelerinde hüküm varsa veya çalışmayı kabul ederlerse çalıştırılabilmektedir. Çocuk ve genç işçiler için ise mutlak bir yasak vardır.

Çocuk ve genç işçilere verilecek yıllık ücretli izin süresi 20 günden az olamaz. Yıllık ücretli iznin kesintisiz kullandırılması esastır. Ancak, yararına olduğu durumlarda çocuk ve genç işçinin isteği üzerine en fazla ikiye bölünerek kullandırılabilir.

Okula veya eğitime devam eden çocuk ve genç işçilere yıllık ücretli izinleri okulların tatil olduğu, kursa ve diğer eğitim programlarına devam edilmediği dönemlerde verilir (Yönetmelik md. 10).

VI- SONUÇ

Çocuk emeği istismara ve sömürüye açık olduğu için özel olarak korunmalıdır. İş mevzuatımızda çocuk ve genç işçilerin sağlık ve güvenliklerini, fiziksel, zihinsel, ahlaki ve sosyal gelişmelerini veya öğrenimlerini tehlikeye atmadan çalışma şekillerinin esaslarını belirlemek ve ekonomik istismarlarını önlemek amacıyla hukuki düzenlemeler yapılmıştır. Bu düzenlemelerin yeterli olduğu söylenebilir. Ancak, denetimle ilgili sorunlar olduğu da bir gerçektir. Kanun ve yönetmelikleri güzel hükümlerle donatmak, maalesef gerçekleri değiştirmemekte, denetim eksikliği sebebiyle çocuk emeği yeterince korunamamaktadır.

*           Prof. Dr., Marmara Üniversitesi, İktisat Fakültesi, İş Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Anabilim Dalı Başkanı

(1)         06.04.2004 tarih ve 25425 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

(2)         Değişiklikler 21.02.2013 tarih ve 28566 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

(3)         Bkz. Gökhan GÜÇLÜ, “Çocuk ve Genç İşçilerin Fazla Çalıştırılmasının Sonuçları”, Yaklaşım, Temmuz 2013.